ما دوست داریم خودمون رو یک آدم عقلانی ببینیم. اما نیستیم. خبر خوب اینه که این فقط مشکل ما نیست. همه ی ما آدما غیرعقلانی هستیم.

برای مدت زیادی، پژوهشگران و اقتصاددانان باور داشتن که آدما تصمیم های منطقی و خوب ملاحظه شده ای میگیرن. در دهه های اخیر البته، پژوهشگران متوجه طیف وسیعی از خطاهای ذهنی شدن که تفکر ما رو از روی ریل خارج می کنن. بعضی مواقع ما تصمیمات منطقی می گیریم اما خیلی وقت ها ما انتخاب هایی احساسی، غیرعقلانی و گیج کننده می کنیم.

روانشناسان و پژوهشگران رفتاری عاشق کند و کاو این اشتباهات ذهنی مختلف هستن. ده ها نمونه از اون ها وجود داره و همه شون اسم های جالبی مثل “اثر قرار رفتن در معرض محضیت” یا “مغالطه ی روایی” دارن. اما امروز قصد درگیری با اصطلاحات علمی ماجرا نداریم. به جاش، در مورد خطاهای ذهنی صحبت می کنیم که بیشتر در زندگی ما پیش میان و قصدمون اینه به زبان ساده و قابل درک مطرحشون کنیم.

اینجا پنج نمونه رایج خطاهای ذهنی که شما رو در گرفتن تصمیم های خوب متزلزل می کنن معرفی می کنیم.

1. تعصب بقا

امروزه تقریبا خروجی هر رسانه ی آنلاین محبوبی پرشده از تعصب بقا. هرجایی که شما مقاله هایی با عناوینی مثل “هشت موردی که افراد موفق هر روز انجام میدن” یا “بهترین توصیه ی رسیده از ریچارد برنسن” یا “چطور لبرون جیمز در فصل تعطیلات تمرین می کند” ببینید، شما در معرض یک فعالیت تعصب بقا هستین.

تعصب بقا به تمایل ما به تمرکز روی برندگان یک موضوع خاص و تلاش برای یادگیری از اونها برمی گرده که که باعث میشه کاملا بازنده هایی رو که همون استراتژی ها رو به کار می برن از یاد ببریم.

ممکنه هزاران ورزشکار باشه که خیلی شبیه به لبرون جیمز تمرین می کنند اما هیچوقت وارد NBA نشدن. مشکل اینه که هیچ کسی درمورد اینها چیزی نمیشنوه. ما فقط از کسایی که موفق به نجات پیدا کردن شدن می شنویم. پس ما استراتژی ها، روش ها و توصیه ی یک نجات یافته رو بیش از حد ارزش گذاری می کنیم و این واقعیت رو که همون استراتژی ها، روش ها و توصیه برای خیلی از افراد جواب نداده، نادیده می گیریم.

مثال دیگه: “ریچارد برنسن، بیل گیتس و مارک زاکربرگ همه از مدرسه خارج شدن و میلیاردر شدن! شما برای موفقیت به تحصیل نیاز ندارین. کارآفرین ها فقط لازمه که اتلاف وقتشون رو در کلاس ها متوقف کنن و شروع به کار کنن.”

کاملا ممکنه که ریچارد برنسن در کنار مسیری که رفته موفق شده نه به خاطر اون. به ازای هر برنسن، گیتس و زاکربرگ، هزاران کارآفرین دیگری هستن که در پروژه هاشون شکست خوردن. حساب های بانکی پر از بدهی دارن و مدارک علمی شون نصفه مونده. تعصب بقا مطلقا نمیگه که یک استراتژی ممکنه برای شما درست کار نکنه بلکه میگه ما واقعا نمی دونیم که اون استراتژی آیا اصلا خوب کار می کنه یا نه.

وقتی برنده ها یادآوری میشن و بازنده ها فراموش میشن، گفتن اینکه یک استراتژی خاص میتونه منجر به موفقیت بشه یا نه، خیلی سخت میشه.

2. ضررگریزی

ضررگریزی یعنی تمایل ما به ترجیح قدرت مند ما در جلوگیری از ضرر نسبت به کسب دستاوردها. پژوهشها نشون میدن که اگر کسی به شما 10 دلار بده به اندازه کمی خوشحال میشین و اگه شما 10 دلار از دست بدین ناراحتی واقعا بیشتری در کاهش رضایت تون تجربه می کنین. بله، واکنش ها مقابل هم هستن اما در اندازه ها با هم برابر نیستن.

تمایل ما در جلوگیری از ضرر منجر میشه ما تصمیمات مسخره ای بگیریم و رفتار ما خیلی ساده برای حفظ چیزهایی که الان داریم، تنظیم بشه. ما طراحی شدیم که نسبت به چیزهایی که مالکشون هستیم محافظه کار باشیم و این میتونه باعث بشه این موارد رو در مقایسه با انتخاب هایی که داریم، بیش از حد ارزش گذاری کنیم.

برای مثال اگه شما یک جفت کفش جدید بخرید میتونه کمی خوشحالتون کنه. البته حتی اگه هیچ وقت هم اونارو نپوشیده باشین، از دست دادن اون ها چند ماه بعدتر میتونه به شدت دردناک باشه. شما اصلا از اون ها استفاده نمی کنین اما به دلایلی دلتون نمیاد اونارو از دست بدین. ضررگریزی!

مشابها، ممکنه ذره ای بابت برخورد با چراغ سبز در مسیرتون به محل کار حالتون خوب بشه ولی موقع برخورد با ماشینی که جلوتون تو چراغ سبز وایستاده و مانع میشه که بتونین در اون موقعیت از چهارراه عبور کنین، به شدت میتونین عصبی بشین. از دست دادن موقعیت عبور از چراغ خیلی دردناک تر از لذت عبور راحت از چراغ سبزه.

3. دسترس پذیری اکتشافی

دسترس پذیری اکتشافی به اشتباه رایج مغز ما در قبول و فرض درستی مثال هایی که راحت تر به ذهن میان به عنوان موارد خیلی مهم یا رایج، اطلاق میشه.

برای مثال طبق پژوهشی توسط استیون پینکر در دانشگاه هاروارد نشون داده میشه که ما اکنون در کم خشونت ترین دوران تاریخ زندگی می کنیم. نسبت به قبل، جمعیت زیادتری در این عصر در صلح زندگی می کنن. آمار خودکشی، تجاوز، آزارجنسی و کودک آزاری در حال کاهشن.

خیلی از افراد با شنیدن این آمار غافل گیر میشن. برخی همچنان به انکارشون ادامه میدن. اگه الان صلح آمیزترین دوران تاریخه پس چرا الان این همه جنگ وجود داره؟ چرا من هر روز اخبار تجاوز، قتل و جنایت میشنوم؟ چرا همه درمورد آمار زیادی از ترورسیم و تخریب صحبت می کنن؟

به دسترس پذیری اکتشافی خوش اومدین!

جواب اینه که ما نه تنها در صلح آمیزترین دوران زمان زندگی می کنیم بلکه در بهترین دوران مورد گزارش قرار گیرنده ی تاریخ هم هستیم. اطلاعات از هر فاجعه ای یا جنایتی بیشتر از قبل و گسترده تر قابل دسترسه. یک جستجوی سریع در اینترنت تمام اطلاعات لازم درمورد فعالیت تروریستی مد نظرتون رو بهتر از هر روزنامه ای که در 100 سال قبل میتونست، نمایش میده.

آمار کلی رویدادهای خطرناک در حال کاهشه، اما احتمال شنیدن اخبار یکی از اون ها یا خیلیاشون در حال افزایشه. چون این رویدادها به طور آماده ای در ذهن ما هستن، مغز ما فرض می کنه که با تکرار خیلی بیشتری از واقعیتشون در حال وقوع هستن.

ما اثر چیزهایی رو که یاد می گیریم بیش از حد ارزش گذاری می کنیم و تخمین می زنیم و تکرار پذیری رویدادهایی رو که درموردشون چیزی نمیشنویم، کم تر از حد ارزش گذاری می کنیم.

4. لنگراندازی

یه ساندویچی تو مرکز شهر هست که به ساندویچ های خوشمزه با پنیر معروفه. رو منوهاش، خیلی بزرگ می نویسه “محدودیت 6 پنیر در هر ساندویچ”

اولین فکر ما اینه که : این خیلی چرته! کی شیش نوع پنیر رو ساندویچش سفارش میده؟

فکر دوم مون : کدوم شیش تا رو میخوام انتخاب کنم؟

ممکنه هنوز متوجه نشین که مالکان فست فود چقدر باهوش بودن تا وقتی که در مورد لنگراندازی یاد بگیرین. می بینین… معمولش اینه که فقط یک نوع پنیر برای ساندویچ انتخاب کنیم اما وقتی متن “محدودیت شیش نوع پنیر” روی منو رو می بینیم، ذهن مون روی عددی خیلی بیشتر از حالت عادی، لنگر انداخته.

بیشتر آدما شیش نوع پنیر انتخاب نمی کنن اما اون لنگر کافیه که از میانگین یک یا دو یا سه تکه پنیر بالاتر بیان و پول بیشتری برای هر ساندویچ بدن. شما به هدف یک وعده ی معمولی وارد میشین اما موقع خروج از اینکه چطور 14 دلار به یه ساندویچ پول دادین در تعجبین.

این اثر در طیف وسیعی از مطالعات پژوهشی و محیط های تجاری تکرار شده. برای مثال، صاحبان کسب و کارها فهمیدن که اگه شما بگین “محدودیت 12تایی برای هر مشتری هست”، بعدش مردم دو برابر بیشتر از وقتی که “بدون محدودیت” تبلیغ کرده باشین خرید می کنن.

در یک مطالعه، از داوطلبان پرسیده شد که فکر می کنن چند درصد کشور های آفریقایی در سازمان ملل عضو هستن. قبل از حدسشون البته، باید چرخکی رو می چرخوندن که میتونست روی یکی از دو عدد 10 و 65 بایسته. وقتی روی 65 می ایستاد، متوسط حدس ها حدود 45 درصد بود و وقتی روی 10 می ایستاد، متوسط حدس ها تقریبا 25 درصد بود. این اختلاف 20 تایی میتونست صرفا حاصل لنگراندازی حدس بین دو عدد بالا و پایین درست قبل از حدسشون باشه.

شاید پرتکرارترین جایی که در مورد لنگراندازی صحبت میشه قیمت گذاری باشه. اگه تگ قیمت یک ساعت جدید 500 دلار باشه ممکنه نسبت به بودجه ی خودتون اون رو خیلی گرون بدونین. اما اگه وارد مغازه ای بشین که اول ساعتی 5000 دلاری در ویترین ببینین و بعدش یه گوشه ای ساعت 500 دلاری به چشمتون بخوره به نظرتون منصفانه خواهد اومد. خیلی از محصولات گرون که توسط کسب و کارها فروخته میشه انتظار فروش با تعداد زیادی ازشون نمیره، اما اونا نقش خیلی مهم لنگراندازی ذهن شما و ارزون تر به نظر رسیدن محصولات متوسط دیگه در ذهن شما رو به خوبی بازی میدن.

5. تعصب تایید

پدربزرگ همه شون! تعصب تایید یعنی گرایش ما به جستجو برای اطلاعات مطلوبی که باورهای ما رو تایید می کنن و به طور همزمان نادیده گرفتن یا کم ارزش پنداشتن اطلاعاتی که متضاد با باورهای ما هستن.

به عنوان مثال، شخص الف باور داره که تغییر آب و هوا یه مساله ی جدیه و فقط ماجراهایی درمورد مکالمات محیط زیستی، تغییر آب و هوا و انرژی های تجدیدپذیر جستجو و مطالعه می کنه. در نتیجه، شخص الف به تایید و حمایت از باورهای فعلیش ادامه می ده.

در همون حین شخص ب تغییر آب و هوا رو مساله ای جدی نمیدونه و چیزی که جستجو می کنه مطالب و ماجراهایی درمورد این هست که چطور تغییر آب و هوا یه افسانه است، چرا دانشمندان دچار اشتباهن و چطور همه ی ما فریب خوردیم. در نتیجه شخص ب هم به تایید و حمایت از باورهای فعلی خودش ادامه می ده.

تغییر ذهنیت شما خیلی سخت تر از چیزیه که به نظر میاد. هرچه بیشتر به چیزی باور داشته باشین، بیشتر هر اطلاعاتی رو که مقابلش باشن فیلتر می کنین و نادیده می گیرین.

این الگوی فکری رو تقریبا به هر موضوعی میتونین تعمیم بدین. اگه فقط یه تویوتا کمری خریده باشین و فکر کنین که بهترین ماشین بازاره، طبیعتا هر مطلبی که این ماشین رو تحسین کنه میخونین. اگه مجله ای ماشین دیگه ای رو بهترین انتخاب سال معرفی کنه، شما خیلی ساده اون رو نادیده می گیرین و فکر می کنین که نویسنده های اون مجله ی خاص اشتباه متوجه شدن یا به دنبال چیزی غیر از اون چیزی بودن که شما از یه ماشین انتظار دارین.

برای ما طبیعی نیست که یک فرضیه ای رو شکل بدیم و راه های متنوعی روش آزمایش کنیم تا ثابت کنیم غلطه! در عوض، خیلی محتمله که ما یک فرضیه انتخاب کنیم، فرض کنیم درسته و فقط به دنبال جستجو و باور اطلاعاتی باشیم که اون رو تایید می کنن. اکثر آدما اطلاعات جدید نمی خوان، اونا اطلاعات تایید کننده میخوان.

مقصد ما از اینجا به بعد

وقتی که بعضی از این خطاهای ذهنی رایج رو درک کردین اولین واکنش شما ممکنه این جملات باشه که “من میخوام جلوی این اتفاقات رو بگیرم! چطور میتونم مغزم رو از انجام چنین کارهایی منع کنم؟”

سوال واردیه. اما به این راحتی ها هم نیست. به جای اینکه فکر کنین این تفکرات اشتباه نشونه ی مغز مشکل دار هست، بهتره اینطور به قضیه نگاه کنین که میانبرهای مغز شما برای فعالیت کمتر همیشه مفید نیستن. خیلی موارد قابل توجهی در زندگی روزمره داریم که این فرآیندهای ذهنی اونجاها به شدت قابل استفاده ان. شما نباید در صدد حذف این ساز و کار فکری باشین.

مشکل اینه که مغز ما اونقدر در چنین عملکردهایی ماهر شده و خیلی سریع و بی زحمت این الگوها رو وارد کار می کنه که ما از اون ها در موقعیت هایی استفاده می کنیم که به نفعمون نیستن.

در موارد مشابه، خودآگاهی معمولا بهترین راهنمای ماست. امیدوارم این مقاله کمک کرده باشه که دفعه ی بعدی این خطاها رو موقع بروز تشخیص بدین.